گفتگوی صمیمی با دکتر مهدی ابراهیمی، هیات علمی دانشگاه فنی و حرفه‌ای
ویژگی‌های آموزش الکترونیکی و چالشهای پیش رو
به گزارش روابط عمومی دانشکده فنی شهیدرجایی قوچان دکتر ابراهیمی درخصوص مقاله خوداین طور بیان کرد؛ در این مقاله نگاهی بر آموزش الکترونیکی به ویژه در دانشگاه فنی و حرفه‌ای که تعداد زیادی از درس‌های آن مهارت‌محور است، شده است و در آن برتری‌های این روش و چالش‌هایی که با آن مواجه هستیم را بررسی کرده‌ایم. سپس چندین راهکار برای بهبود بخشی و افزایش کارایی روش آموزش الکترونیکی ارائه شده است. همچنین نگرشی نو بر روشهای ارزشیابی در سیستم یادگیری داشته‌ایم.
فرایند آموزش یکی از چالشهای بسیار قدیمی است که سالهاست پژوهشگران بر روی روشهای آن اختلاف نظر دارند و پژوهش‌های مختلفی در این زمینه انجام شده است. به ویژه از اواخر سال ۱۳۹۸ که در همه کشورها از جمله ایران به دلیل همه‌گیری و گسترش ویروس سارس کو۲[1] معروف به کوید ۱۹، همه فعالیت‌های بشر مخصوصاً فرایند یادگیری یاددهی تحت تاثیر قرار گرفته و با چالشهای بزرگی روبرو شد. هرچند از سالها قبل پژوهش‌ها و فعالیت‌هایی در زمینه آموزشهای مجازی و الکترونیکی در نقاط مختلف جهان صورت گرفته است، اما همه‌گیری ویروس کرونا و الزام به رعایت فاصله گذاری اجتماعی، نگاه به این روش آموزش را پررنگ‌تر نموده است.
چالشهای آموزش الکترونیک:
نکات کلیدی و مورد توجه این روش آموزش را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد.
- برگزاری کلاسهای الکترونیکی و مدیریت آنها: هرچند در روشهای قدیمی و کلاسهای حضوری نیز گله‌ها و شکایت‌های دانشجویان از سخنرانی‌های طولانی و خسته کننده استادان به طور مداوم دریافت می‌شد، ولی در کلاسهای مجازی این امر اهمیت ویژه ای پیدا می‌کند، به طوری که وارد شدن به کلاس توسط دانشجو و سپس رفتن به دنبال کارهای خود و بی توجهی به کلاسهای برخط به یکی از رفتارهای رایج دانشجویان تبدیل شده است. در کلاسهای حضوری به دلیل ارتباط چهره به چهره این رفتارها کمتر اتفاق می‌افتاد. استادان ترفندهای مختلفی برای جلوگیری از این نوع رفتارهای ناهنجار به کار می‌بندند. رفتار‌هایی مثل صدا زدن دانشجو در زمانهای خاص، مجاب کردن مخاطبین برای فعال کردن دوربین یا میکروفون خود برای کنترل وضعیت دانشجو و دیگر روش‌ها. نکته مهم در برگزاری کلاسهای برخط در روش آموزش مجازی کوتاه بودن زمان کلاس‌ها است. زیرا در غیر این صورت کلاسهای پر حجم و طولانی خستگی فراگیر و ناکارایی کلاس را به دنبال خواهد شد. راهکار دوم که یکی از برتری‌های روش آموزش مجازی به صورت الکترونیکی نسبت به کلاسهای حضوری نیز هست، ساخت یک مجموعه از محتواهای آموزشی مثل فیلم، اسلاید، تمرین، تمرین حل شده، نرم‌افزارهای کمک آموزشی و غیره است. اگر این آموزشهای برون‌خط و بانک محتوا به همراه تکلیف‌ها و فعالیت‌ها، بطور مستمر و هفتگی در اختیار دانشجویان قرار بگیرد، فرایند آموزش به یک نظم مطلوب می‌رسد و فرایند یادگیری الکترونیکی[2] بهبود پیدا می‌کند.
- یکپارچه سازی نرم افزار مدیریت آموزش و یادگیری و پرهیز از پراکندگی سامانه‌ها: از آنجا که یکی از مشکلات اصلی سیستم‌های مجازی، پراکنده بودن اطلاع رسانی‌ها و منابع و محتواهای درسی است، مدیریت و یکپارچه سازی این محتواها و اطلاع رسانی‌ها در یک سامانه جامع ضروری به نظر می‌رسد. معضل تعدد سامانه‌های اطلاع‌رسانی و آموزشی، به ویژه در دانشگاه فنی و حرفه‌ای، به وضوح به چشم می خورد. سامانه آموزش، ناد، سامانه کلاسهای برخط، سامانه‌های مدیریت محتوا، معروف به سمیاد[3]، سامانه‌های کارآموزی، سجاد، سرآمد و چندین سامانه متنوع و گوناگون دیگر دانشجویان و استادان را سرگردان نموده است. گاهی اوقات این سرگردانی و عدم کارایی بعضی سامانه‌ها استادان را به سوی آموزش از طریق پیام رسان‌ها که بسیار خطرناک است، سوق می‌دهد. برگزاری کلاس‌ها، دریافت تکالیف، برگزاری آزمونها و فعالیت‌های درسی در سامانه‌های پیام‌رسان، بسیار مشکل ساز است. مشکلاتی همچون از بین رفتن سلامت آزمونها، نامرتب بودن و پراکندگی مطالب آموزشی، مدیریت مشکل محتوای آموزشی و انحراف دانشجویان از این پیام‌رسان‌ها به سمت و سوی گروه‌های غیر درسی، نمونه‌هایی از این مشکلات هستند. سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی، مودل[4]، که در دانشگاه فنی حرفه ای سامانه سماد معروف است یکی از راهکارها در این موقعیت است. بر اساس مستندات تهیه شده توسط تولید کنندگان این نرم افزار متن باز این سامانه برای موسسه‌های آموزشی کوچک مورد استفاده قرار می گیرد، اما در این موقعیت و با توجه به متن باز بودن این برنامه می توان تا حدی با استفاده از این نرم افزار این مشکلات را حل کرد و استادان و دانشجویان را از سمت پیام رسان‌ها، به این سمت هدایت کرد.
- کلاسهای عملی و مهارت محور: مهمترین چالش شیوه آموزش الکترونیکی در دانشگاه فنی حرفه ای کلاسهای عملی و مهارت محور است. این نوع کلاس‌ها که یکی از بازوهای اساسی دانشگاه فنی حرفه ای هستند، در این روش بسیار آسیب پذیرند. بنابراین بایستی روشهایی برای حل این مشکل به کار بست. آزمایشگاههای مجازی، بکار بردن ایده‌های خلاقانه‌ای همچون ساخت و شبیه‌سازی آزمایش‌هایی با وسایل دم دستی، جستجوی مباحث مورد بحث در صنعت و نگاه و تفکر به این مباحث به صورت عملی و مشاهده آنها در صنعت نیز می‌تواند مفید باشد. هرچند این روش‌ها به ویژه برای درس‌های مهارتی نمی‌توان روش جایگزین کلاسهای عملی باشد، ولی می‌تواند دانشجو را مشتاق‌تر، آماده‌تر و پذیرای یادگیری در زمانهای کوتاه‌تر در کارگاه‌ها کند. این روش‌ها ساعات استفاده از کارگاه‌ها را کمتر و مفیدتر خواهد کرد.
نگرشی نو بر ارزشیابی
یکی دیگر از مهمترین ارکان فرایند یادگیری یاددهی، ارزشیابی فراگیران است. روشهای ارزشیابی سنتی و قدیمی که مبنی بر آزمون پایانی و آزمون میان ترم بود، در این شرایط دیگر کاربرد ندارد. هرچند در شرایط غیر از آموزش الکترونیکی نیز این روش‌ها، روشهای خوبی نبودند و با چالشهای جدی مواجه بودند. به ویژه اینکه این نوع آزمونها ارزیابی درستی از فرایند مداوم و مستمر یادگیری به دست نمی‌دهند. اما عدم کارایی آنها در روش آموزش الکترونیکی پررنگ تر جلوه می‌کند. عدم دسترسی یکسان کاربران به ادوات و تجهیزات الکترونیکی مورد نیاز برای آزمون‌های پیشرفته الکترونیکی، نبود زیرساخت‌ها و بستر مناسب برای برگزاری آزمون‌های الکترونیکی پیشرفته، نبود ابزار و امکانات برای مدیریت و بررسی سلامت آزمونها، از جمله کاستی‌های این نوع روش ارزشیابی است، که این مشکلات هم بر مشکلات گذشته افزوده می‌شود.
هر چند راهکارهای مختلف و گوناگونی برای طراحی آزمونها وجود دارد تا حتی المقدور از تقلب جلوگیری شود آزمون سالم تر برگزار شود اما باز هم نمی توان با اطمینان در مورد سلامت آزمون نظر داد. اما راهکار عملی و کاربردی قابل اطمینان، به کار بستن روش ارزشیابی مستمر است. در این روش ارزیابی فراگیران به طور مستمر و در هر جلسه انجام می شود. فعالیت‌هایی مثل تکالیف محوله، ارائه‌های دانشجویان، انجام پروژه‌ها، آزمونک‌ها، بیان تجربیات دانشجویان و روشهای مشابه این‌ها می تواند بسیار مفید باشد.
تولید آزمون های ساده و مفهومی که باعث ایجاد اعتماد به نفس و آرامش در دانشجویان می گردد به جای طراحی سوالات سخت و زمانبر می تواند مفیدتر باشد. طراحی اینگونه سوالات سبب می‌شود که دانشجویان به جای روی آوردن به روش های ناسالم و تقلب در آزمون، با اتکا بر دانسته‌های خود اقدام به پاسخ دادن سوالات نمایند. راهکارهای فنی و خلاقانه نیز در طراحی آزمونها می‌تواند به فرایند ارزشیابی سالم کمک کند. طراحی سوالات پارامتری که در سامانه مودل به سوالات محاسباتی معروف است، برهم زدن ترتیب سوال‌ها و گرینه‌ها، به ترتیب کردن مشاهده و پاسخ دادن به سوال‌ها و همچین انتخاب سوال‌های تصادفی برای یک گروه از دانشجویان نیز می‌تواند مفید باشد.
بحث و نتیجه گیری:
هر چند در این مدت کوتاه تجربیات اندکی به دست آوردیم، اما یکی از مهمترین نتایج این تجربیات را می توان اینگونه بیان کرد. اگر آموزش الکترونیکی به شیوه یادگیری یاددهی با روشهای خلاقانه و در نظر گرفتن محدودیتهای بیان شده به خوبی اجرا شود، می‌تواند تحولی بزرگ در آموزش عالی ایجاد کند. حتی در صورتی که شرایط همه‌گیری کرونا به حالت عادی بازگردد، با استفاده از تجربیاتی که در این زمینه کسب کرده‌ایم، می توان با درآمیختن روشهای آموزش الکترونیکی با شیوه‌های سنتی و قدیمی، روشی قدرتمند و توانا در آموزش ایجاد کرد. همچنین یکپارچه سازی و گریز از پراکندگی‌ها چه در زمینه مدیریت محتوا و چه در زمینه اطلاع‌رسانی‌ها، بسیار با اهمیت است. ترویج و اشاعه فرهنگ راستی و صداقت در جامعه توسط مدرس در حین فرایند یادگیری و جلوگیری از ایجاد استرس در هنگام آزمونها یکی از ابزارهای کلیدی برای جلوگیری از تقلب خواهد بود.
مقاله آموزشی
نویسنده: دکتر مهدی ابراهیمی
هیات علمی دانشگاه فنی و حرفه‌ای